Los
peliqueiros son las máscaras tradicionales del entroido de Laza (Ourense), similares a los cigarróns de Verín y Oimbra, a los felos de Maceda y a las Mázcaras de A Xironda (Cualedro). En la actualidad salen en Laza capital y en otras parroquias como Castro de Laza, en la cual consta la existencia de representaciones de parodias de oficios así como de un entremés en el que se parodiaban los sucesos del año, y, como en Laza, de un Testamento do Burro (cf. BD Teatro de Entroido: https://juliomontanes.synology.me/bases/teatrodeentroido/index.php?-table=teatrodeentroido&-action=browse&-cursor=0&Numero==11 y https://juliomontanes.synology.me/bases/teatrodeentroido/index.php?-table=teatrodeentroido&-action=browse&-cursor=0&Numero==38).

Como en los casos citados, su antigüedad no está clara y aunque se ha querido remontar el carnaval de Laza a la baja Edad Media, no hay pruebas fehacientes de su existencia hasta el XIX. En cualquier caso, es evidente que su vestimenta actual presenta elementos no anteriores al siglo XIX, como las corbatas, las pañoletas estampadas o las charreteras y chaquetillas, y la mitra, cuya forma se asemeja a la de muchos gorros militares del siglo XIX y cuyo material, la hojalata, es un producto industrial desconocido en Galicia hasta finales de la centuria. En 1928 los menciona y describe el párroco de Castro de Laza D. José Alonso Obregón (=O Fidalgo de Monterrey) en el capítulo IX de su novela N-a miña aldea, en referencia a una situación existente a finales del siglo XIX cuyo origen él remonta al siglo XVIII. Señala el párroco que en su época los trajes se alquilaban por horas y solamente había cuatro o cinco en cada aldea. Según el día o la hora su precio era más elevado; para A Estrea era cuando tenían un precio mayor. Los Peliqueiros solamente salían de 11 a 12 por las mañanas, y otras dos o tres horas por la tarde-noche. En Laza era costumbre que los Peliqueiros diesen zamarrazos a los fieles y que levantasen las faldas a las mozas que salían del templo, costumbre que no existía en la parroquia de Castro:

"Piliqueiros, como ll-es chaman agora (antes chamáballe zigarrós nom-históreco-pol-a pilica que atada n-a punta d'a mangueira vai dipindurada pra zurrar co-éla ós mozos que y-ós insulten) son os mozos vistidos c-un traxe que n-esta aldea poñen solamente o domingo, o lús y-ó martes d-entroido; levan bo-tinas d-estrena, que sean d-alástico, medias novas, canto mais pintarrexeadas millor; pantalón curto--pol-a rodilla lles dá-- tod-il cuberto de d-encaixes qu-acaban n-as puntas con bolras pequenas de algodón; á cintura unha boa faixa, de coarta e media d-ancho; sobre d'a faixa un cinto d'o que colgan seis chocas grandes, coart-é pico de longas; chaqueta curta, chea de galós duorados e prateados; con duas charreteiras que foron d-al-gún xeneral; pol-os hombreiros un pano de seda, que xempre ll-ofercen as noivas; y-a cara cuberta con unha caranto- ña, que é unha careta de madeira, que n-a frente leva unha lata cravada e tén a figura d-unha mítara, e n-a que se pintan froles ou ramallos; por trás a lata ten cusida a pilica d'un gato c-o rabo pr-abaixo, o que cadra encima d'o pano; n-a mau leva un pau c-unha pilica enrolada sobre sí e dipindurada co-a que zurra ós mozos que o piliqueiro coll-á xeito cando y-ó insultan; insultar a un piliqueiro, é chamarlle un nome co que se lle descubra un feito d'os d'a sua vida, inda que sea un defeuto pro nunca se lle pode chamar pol-o nome de pila. Y-ésto ousérvase con tanta escru-pulosidá que s-algún satrevese a chamarlle pol-o nome, non co-a zamarra sinón co-a mangueira lle contestaría o piliqueiro. Y-ésto d'os piliquiros consérvase n-íste poeblo con tanta exautitú que quén y-ós vise ai douscentos anos, tal y-ós vé oxe tamén; e creo que pirmeiro desaparecerá a últema pedra d'o poeblo qu-ésto d'os piliqueiros; son tradiciós populares que nacen co-a xente e nin o deño y-ás arrinca".

Nieves Amado ha catalogado centenares de caretas y vestimentas con cronologías que se remontan a las primeras décadas del siglo XX y ha recuperado plantillas antiguas de las mitras, obras del artesano de Nocedo do Val, Celso Otero Domínguez (cf. Foto 2). [1]. Las plantillas conservadas y las fotografías de esa época, obra de Xosé Collazos Toro, demuestran que hasta finales de los años 50 del siglo XX las mitras tenían borduras con motivos vegetales y geométricos, y en el centro figuras variadas (retratos femeninos, barcos, caras, gallos...), y que no fue hasta los años 60 cuando se impuso el diseño actual, con fondo azul celeste y un animal, normalmente salvaje, ocupando la totalidad del espacio del tocado.

En los últimos años han proliferado en la localidad los
maragatos [2], máscaras desastradas que tradicionalmente vestían con disfraces de ocasión y eran el contrapunto de los elegantes peliqueiros, y que en la actualidad han evolucionado para convertirse en la mayoría de los casos en parodias de los propios peliqueiros, a los que imitan en vestidos y tocados pero con las caretas hechas de cartón y mal pintadas, los vestidos viejos y de cualquier manera, botas de agua en lugar de zapatos y latas de refresco con piedras en su interior como chocas.

_______________________________

[1] Los diseños de Otero parece que se difundieron por la zona ya que aparecen en Oímbra (cf.
FICHA: https://juliomontanes.synology.me/bases/mascaras/index.php?-table=mascaras&-action=browse&-cursor=153) y A Xironda (cf. FICHA: https://juliomontanes.synology.me/bases/mascaras/index.php?-table=mascaras&-action=browse&-cursor=59)

[2] Originalmente parodiaban a los buhoneros y arrieros leoneses de la Maragatería (Astorga). Foto de los
maragatos tradicionales en FICHA nº 103: https://juliomontanes.synology.me/bases/mascaras/index.php?-table=mascaras&-action=browse&-cursor=102.

________________________________
REFERENCIAS:

ALONSO OBREGÓN, José (=O Fidalgo de Monterrey), N-a miña aldea, Imprenta La Industrial, Ourense, s. a [1928], pp. 59-65.
AMADO ROLÁN, Nieves,
Laza - Entroido, Deputación Provincial de Ourense, 1990.
AMADO ROLÁN, Nieves, "Os antigos traxes de peliqueiro de Laza : As plantillas de caretas antigas atopadas en Nocedo do Val", en:
Revista Auria, año XIV, nº 166, especial entroido (2011), pp. 22-25. Disponible: https://issuu.com/sebasarrabal/docs/os_antigos_traxes_de_peliqueiro_de_laza.
AREÁN IGLESIAS, Mª del Rocío, Elementos estéticos y pervivencia de las formas en el carnaval tradicional de Ourense [Tesis Doctoral], Universidad Complutense - Facultad de Bellas Artes, Madrid, 1994, pp. 160-195.
BLANCO CONDE, José, Laza : O Entroido enxebre, Deputación Provincial, Ourense, 2000.
COCHO de JUAN, Federico, O Carnaval en Galicia, Xerais, Col. Universitaria, Vigo, 1990, pp. 113 ss.
DASAIRAS VALSA, Xerardo,
O entroido en terras de Monterrei, Edicións do Cumio, Vilaboa (Pontevedra), 1990.
DASAIRAS VALSA, Xerardo, “
Entroidos y máscaras del sureste orensano”, en: Narria: Estudios de artes y costumbres populares, nº 79-80 (1997), pp. 25-32 (p. 29). Disponible: https://repositorio.uam.es/bitstream/handle/10486/8536/45901_5.pdf.
FIDALGO SANTAMARIÑA, Xosé Antón (coord.), As caras do entroido ourensán, Diputación Provincial de Ourense, Ourense, 2009, pp. 167 ss.
GARCÍA SANTOS, Alfonso & SENÉN LÓPEZ GÓMEZ, Felipe,
Antroidos e máscaras na Galiza rural, Sermos Galiza, Santiago de Compostela, 2019, pp. 36-37 y 112-113.
LAMAS CREGO Santiago & FILGUEIRA BOUZA, Marisol, “El carnaval de Laza. Psicodrama y antropología”, en:
Revista de Folklore, Fundación Joaquín Díaz, tomo 18, nº 206 (1998), pp. 39-62. Disponible: http://media.cervantesvirtual.com/jdiaz/rf206.pdf.
PRIETO ALONSO, Domingos, "O peliqueiro, notas etimológicas (I e II)", en:
A Nosa Terra, nº 420 (15/02/1990), p. 22 y nº 422 (01/03/1990), p. 22. Disponible: https://anosaterra.com/no-420-15-de-febreiro-de-1990/ y http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_fd_pub2211_ANosaTerra_0422_19900301.pdf.
RISCO, Vicente & LORENZO, Xaquín, "As festas do tres de Maio en Laza", en:
Boletín de la Real Academia Gallega, vol. XXIV, nº 281 (1945), pp. 234-264. Disponible: https://academia.gal/boletins-web/paxinas.do?id=2962.
RISCO, Vicente, "Etnografía: cultura espiritual", en:
Otero Pedrayo, Ramón (dir): Historia de Galiza, Akal, Madrid, 1979, vol. I, pp. 255-762 [1ª ed., Nós, Buenos Aires, 1962].
RODRÍGUEZ CRUZ, Xosé,
Máscaras de Entroido no Sureste Ourensán, Artes gráficas y publicidad Dibay, Marín, 1998.
ROIZ, Miguel, “Carnavales de Galicia”, en:
Triunfo, año XXVIII, nº 592 (1974), pp. 27-31 (p. 28). Disponible: https://gredos.usal.es/bitstream/handle/10366/60293/RTXXVIII~N592~P27-31.pdf.
TABOADA CHIVITE, Xesús, “Algunos aspectos del carnaval en Laza (Orense)”, en:
Zephyrus, vol. IV, nº 26 (1953), pp. 429-437.
VVAA,
Ourense etnográfico, Deputacion provincial, Ourense, 1998, pp. 311-315.

En internet:
Entroido de Laza: http://www.entroidodelaza.com/os-elementos/ https://www.facebook.com/EntroidodeLaza
María Berini Pita da Veiga: https://mariaberini.es/2022/03/03/el-traje-del-peliqueiro-y-otros-elementos-del-entroido-tradicional-en-laza-ourense/
Proxecto Ronsel: http://ronsel.uvigo.es/index.php?option=com_rsgallery2&Itemid=30&gid=24
Wikipedia: https://gl.wikipedia.org/wiki/Peliqueiro. .
Os Nosos Entroidos: Exposición de Traxes tradicionais e personaxes, Sala Valente, Ourense, 2021. Cf. Vídeo: https://www.youtube.com/watch?v=DGP9GJbqFUs