Las charrúas de Allariz recorrían las calles de la villa durante los días del carnaval, normalmente solas o como máximo en parejas, ensuciando los zapatos de los transeúntes y pidiendo vino y comida por las casas al grito de "charrúa merda crúa" [1]. No tenían una vestimenta fija pudiendo llevar ropa diversa trapalleira, siempre estrafalaria y de mucho colorido, así como diferentes tocados. También llevaban pelicas y cencerros, así como un vergallo de cuero y una vara decorada con cintas en las manos. Solían ir enmascarados con caretas de cuero de vaca, tela, madera o piel de conejo, y si eran reconocidos inmediatamente se retiraban para ponerse otro disfraz. No se conservan fotografías antiguas de ellos pero se han hecho reconstrucciones conjeturales a partir de los testimonios de principios del siglo XX (cf. Foto 1). Según los datos recopilados por los informantes de Vicente Risco existieron en Allariz otras máscaras denominadas Mecos "los mozos más garridos suelen disfrazarse con unas vestiduras muy originales..., y se denominan mecos".
No está claro el origen de la denominación charrúa, que algunos estudiosos creen referencia a la tribu uruguaya de los charrúas, habiéndole puesto el nombre algún indiano de vuelta a su villa natal (cf. Federico Cocho, p. 185). A principios del siglo XX, en la localidad se atribuía el nombre a un vecino apodado O Charrúa (cosa que a Vicente Risco le pareció imposible), y Domingos Prieto relaciona charrúa con el portugués (y gallego) charro (= vil, despreciable) y con el castellano charro (basto, tosco, de mal gusto...). Similar etimología tendrían los Charrelos de A Veiga (cf. FICHA nº 44: https://juliomontanes.synology.me/bases/mascaras/?-table=mascaras&-action=browse&-cursor=43). Se habla de un origen medieval para estas máscaras, pero como en el resto de los casos gallegos de los que se afirma lo mismo, no hay pruebas al respecto. Las charrúas desaparecieron en 1936 y se recuperaron posteriormente, al principio sin caretas, tanto en la villa como en otras parroquias (A Portela, Vilaboa, Amiadoso, Requeixo...), pero a finales de los años 70 volvieron a desaparecer casi completamente hasta la recuperación de la A.C de Arnoia a principios del siglo XXI. En la actualidad la denominación charrúa se aplica en Allariz a cualquier enmascarado del entroido.
_____________________________
[1] "Os Charrúas d'Allariz son hoxe máscaras fachosas que levan un pau pr'escorrental-os rapaces, chamándolles: - "Charrúa, m.... crúa"! (...) Antigamente iban vestidos de colorís, c'un cinto de chocas, un zurriago de pelica e unha sorte de monteira, e iban pol-as aldeas pra que lle deran algo. Non sabemos s'a monteira era de pelica, ou a pelica pasou do corpo á punta do pau. Tocantes ó nome, temos ouvido asegurar que lles viñera de d'un qu'había en Xinzo, que se vestía todos l-os anos, e chamábase Charrúa d'alcume, o cal non pode ser certo...". A principios del siglo XXI la asociación cultural de Arnoia recuperó las máscaras con un diseño G. Alberto Goro, y algunos años volvieron a recorrer las calles, pero en forma de comparsa organizada y civilizada en los desfiles de carnaval (cf. Foto 2), cuando antiguamente eran el contrapunto de los bailes de máscaras organizados por los señores: Os disfraces no Casino, e as charrúas polas rúas, dice la tradición alaricana.
________________________________
REFERENCIAS:
AREÁN IGLESIAS, Mª del Rocío, Elementos estéticos y pervivencia de las formas en el carnaval tradicional de Ourense [Tesis Doctoral], Universidad Complutense - Facultad de Bellas Artes, Madrid, 1994, pp. 96-99.
ARES PÉREZ, Carlos Xabier, O animalario do Entroido galego : Mito e tradición, Ab Origine, Pontevedra, 2024.
BOUZA-BREY TRILLO, Fermín, "Máscaras galegas de origen prehistórico", en: Cardozo, Mário (ed.): Homenagem a Martins Sarmento : Miscelânea de estudos em honra do investigador Vimaranense : No centenário do seu nascimento (1833-1933), Sociedade Martins Sarmento, Guimarães, 1933, pp. 73-82 (p. 75). Disponible: https://www.csarmento.uminho.pt/site/files/original/a7e6bc015ec8d3e5822e2ca6d0ba8f6c89cd6da1.pdf.
BOUZA-BREY TRILLO, Fermín, “Mázcaras arcaicas da Galiza”, en: Galicia Emigrante, Buenos Aires, año II, nº 8 (1955) pp. 4-6 y 16.
COCHO de JUAN, Federico, O Carnaval en Galicia, Xerais, Col. Universitaria, Vigo, 1990.
FIDALGO SANTAMARIÑA, Xosé Antón (coord.), As caras do entroido ourensán, Diputación Provincial de Ourense, Ourense, 2009, pp. 112 ss. [A. Blanco Rodríguez].
PRIETO ALONSO, Domingos, "O peliqueiro, notas etimológicas (I e II)", en: A Nosa Terra, nº 420 (15/02/1990), p. 22 y nº 422 (01/03/1990), p. 22. Disponible: https://anosaterra.com/no-420-15-de-febreiro-de-1990/ y http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_fd_pub2211_ANosaTerra_0422_19900301.pdf.
RISCO, Vicente, “Archivo filolóxico e etnográfico de Galiza : Os Cigarrons”, en: Nós : boletín mensual da cultura galega, nº 35 (1926), pp. 13-15. Disponible: http://www.galiciana.bibliotecadegalicia.xunta.es/gl/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1265815.
RISCO, Vicente, "Notas sobre las fiestas de Carnaval en Galicia", en: Revista de Dialectología y Tradiciones Populares, vol. IV, nº 2 y 3 (1948), pp. 163-96 y 339-64 (p. 118).
RISCO, Vicente, "Etnografía: cultura espiritual", en: Otero Pedrayo, Ramón (dir): Historia de Galiza, Akal, Madrid, 1979, vol. I, pp. 255-762 [1ª ed., Nós, Buenos Aires, 1962].
VIDAL LÓPEZ, Carmen, "A charrúa e o Entroido alaricano", en: Raigame, Ourense, nº 3 (1996), pp. 40-43. Disponible: http://www.ccpxaquinlorenzo.es/index.php?option=com_phocadownload&view=category&download=4%3Araigame-03&id=1%3Arevista-raigame&Itemid=37&lang=es.
En internet:
La Voz de Galicia (03/02/2003, Tino Feijoo): https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/2003/02/03/allariz-recupera-charrua-mascara-tradicional-fiesta/0003_1468218.htm
Secundino Lorenzo: https://ourense-natural.es/carnaval_ourense/pro2.htm
Os Nosos Entroidos: Exposición de Traxes tradicionais e personaxes, Sala Valente, Ourense, 2021. Cf. Vídeo: https://www.youtube.com/watch?v=DGP9GJbqFUs
Allariz a charrúa e o entroido. Vídeo de Mª Jesús Arias Conde y Roxelio Barbosa: https://www.youtube.com/watch?v=Q4gd44JliYU